Dieselgate: hoe cultuur en macht tussen de wielen raakten

Afgelopen jaar kwamen bij VW meer dan 50 meldingen van klokkenluiders door middel van twee onafhankelijke ombudsmannen. Los daarvan werd dagelijks melding gemaakt van vermoedelijke fraude bij Volkswagen over wat nu bekend is geworden als “Dieselgate”.
Let wel, vóór het schandaal wereldkundig werd gemaakt. Hoe kan dat?

Is het cultuur of  macht?

Een aantal verklaringen, allereerst een VW specifieke: de cultuur bij VW was/is sterk hiërarchisch en het tweemanschap Piëch/Winterkorn duldde geen tegenspraak. Ferdinand Piëch is een kleinzoon van Ferdinand Porsche, de beroemde uitvinder van de VW Kever en de naamgever van het sportautomerk. Zoals Prudhomme van Reine opmerkt in zijn dissertatie is cultuur zelden het echte probleem. Strijd om de macht des te meer. Zonder geluk vaart niemand wel. Voor Ferdinand Piëch geldt eerder zonder strijd vaart niemand wel. “Als je in de weg gaat staan van Ferdinand Piëch, heb je meestal een groot probleem”, schrijft de NRC d.d. 14 april 2015, “dominant en bikkelhard dat is de topman van Volkswagen”.

Eerst maakt Piëch op jeugdige leeftijd fikse ruzie met zijn toenmalige baas bij familiebedrijf Porsche. Als hij zijn zin niet krijgt gaat hij werken bij Audi, waar hij een met Porsche concurrerend sportmodel ontwikkelt. Daarnaast weet hij het merk Audi met vaste hand naar een leidende positie in de topklasse te promoveren. Op basis van deze verdienste wordt hij op 1 januari 1993 topman van het gehele VW concern. Jarenlang was Piëch topman van het bedrijf, heeft het sterk uitgebouwd en ontwikkeld tot een technologisch toonaangevende firma. Na zijn aftreden werd hij benoemd tot voorzitter van de RvC en heeft in deze functie tot voor kort grote invloed gehad op het beleid van zijn opvolger Winterkorn. Toen men Piëch een keer in een interview voorhield dat hij slecht communiceerde was hij zich bewust van deze opinie over hem. “Ik kán wel communiceren, maar met sommige mensen wíl ik niet communiceren”.

Voor een meer algemene verklaring hoeven we niet ver van huis te gaan. Ook in Nederland worden klokkenluiders niet gewaardeerd, zie het verhaal van Ad Bos bij Koop Tjuchem en de verschillende mensen die bij Defensie de kat de bel aan bonden.

Van oudsher staat klikken bekend als disloyaal gedrag waarmee het bedrijf of de instelling in problemen kan komen. Vaak blijkt het tegendeel waar: juist door de onwelgevallige boodschap serieus te nemen kan onheil afgewend worden en kunnen verbeteringen worden doorgevoerd. Zie de actuele berichtgeving over Rochdale en Mea Vita.

VW heeft nu zeer recent indachtig deze stelregel een kroongetuigenregeling ingesteld. Medewerkers, die in het diesel schandaal betrokken zijn, worden opgeroepen te bekennen. Als ze bijdragen aan opheldering mogen ze hun baan behouden (Süddeutsche Zeitung d.d. 5 november 2015). Bovendien blijven ze verschoond van schadeclaims. Hiermee volgt VW het voorbeeld van Siemens, waar dit goed gewerkt heeft.

Van de kleinste details op de hoogte

Een volgende vraag: wist de VW top van het manipuleren van uitlaatgastests? De vraag stellen is hem beantwoorden. Zowel Piëch als Winterkorn zijn doorgewinterde techneuten, die bekend staan om hun bemoeienis op detailniveau. Dat het juridisch in dit stadium zeer onverstandig zou zijn om toe te geven dat de top er ook maar iets van wist is zeer duidelijk. Een klein gat in de verdedigingslinie van Volkswagen is dat de topman van VW in Amerika zich liet ontvallen dat hij zich dat niet kon voorstellen.

Youtube laat een fragment zien waar Winterkorn op een grote autotentoonstelling een collega, herr Bischoff, design directeur van VW, commandeert een rolmaat te geven waarmee hij iets kan controleren bij een concurrerend automodel.

https://www.youtube.com/watch?v=YpPNVSQmR5c

Deze topman let op àlles en is van de kleinste details op de hoogte.

Treffende gelijkenis met Oberinspektor Derrick die zijn assistent opdraagt: “Harry hol den Wagen”. Daar gaat het hier slechts zijdelings om, het punt is dat deze topman op àlles let en van de kleinste details op de hoogte is.

Onfeilbaarheid behoeft geen noodscenario's

Mr Pieter van Vollenhoven zei in dit verband bij Pauw op 5 november 2015: “...dat is nu het merkwaardige ik heb nog nooit een onafhankelijk onderzoek meegemaakt waar op de werkvloer niet alles wat fout was al lang bekend was. De meeste mensen durven dat niet te zeggen anders wordt je eruit gezet of je moet klokkenluider worden en daar liep het ook niet goed mee af.... daarom ben ik zeer voor klokkenluiders”.

Gezien de omvang van het bedrijf moeten duizenden VW medewerkers ervan geweten hebben en dus was het 100% zeker dat de feiten van hun "gesjoemel" vroeg of laat ontdekt zouden worden.
Waarom lagen er geen noodscenario’s hoe dan te reageren?

Voor het antwoord op deze vraag moeten we weer kijken naar het duo Piëch/Winterkorn.

Autoritaire leiders, die geen tegenspraak dulden laten een enorm gat vallen als ze aftreden. Hun beleid veroorzaakt een cultuur van vrees en huiver en lijkt daardoor “onfeilbaar”. Kan je je dan wel voorbereiden op iets dat hun onfeilbaarheid tegenspreekt?

Piëch en zijn opvolger Winterkorn hebben hun stempel van een hoge graad van perfectie en technologische vooruitgang op het bedrijf gedrukt. Dat is prachtig want ze stonden en staan model voor zeer geslaagde leiders van een wereldconcern. Het probleem ontstaat pas als een topman zo hoog stijgt in macht en aanzien dat niemand meer iets tegen hem kan en mag inbrengen.

Hoe gevaarlijk dat is komt ons sinds het boek “de Prooi” over de top van ABN AMRO maar al te bekend voor: de bank is hierdoor naar de afgrond gebracht.

Naar het zich laat aanzien is dat ook bij VW gebeurd en moet de nieuwe topman Müller het tij zien te keren. Hij heeft al ferme stappen gezet naar een minder centralistische structuur en een opener bedrijfscultuur. Hij wil nu volop gas geven om uit de misère van dieselgate te komen.

Noten
Prudhomme van Reine, P. (2005), Cultural Aspects of International Mergers, Acquisitions and Joint-Ventures, dissertatie VU Amsterdam.
Smit, J. (2008), De Prooi, Blinde trots breekt ABN Amro, Prometheus, Amsterdam
Süddeutsche Zeitung, Oktober en November 2015
Die Welt, Oktober en November 2015