Waarom filosofen harder nodig zijn dan ooit

 Organisatiefilosofie, wat kun je daarmee? Deze vraag krijg ik vaak. En hoewel er allerlei vooronderstellingen onder zitten, toch een poging om haar te beantwoorden in 3 antwoorden.

Toen ik nog jong was en filosofie studeerde, was de meest gestelde vraag: ‘Goh, interessant! Maar wat kun je daar nou mee?’ Voor filosofen is dat een veelzeggende reactie, omdat het iets zegt over ons denken over studeren, namelijk dat je er iets mee moet kunnen. Je doet geen studie omdat je het interessant vindt, omdat je jezelf ermee wil verrijken. Nee, je moet er later iemand meer kunnen worden. En dit is ook meteen een mooie illustratie van waarom filosofen vandaag de dag harder nodig zijn dan ooit.

'Filosofie is denken over denken'

Hoe denken we eigenlijk over allerlei alledaagse dingen, zoals de organisatie, werk of een opleiding? Door alleen deze vraag te stellen ontstaat er al iets dat er voorheen niet was, namelijk een denken over iets dat we doorgaans als vanzelfsprekend zien. We denken niet vaak na over de organisatie, over werk of over nut en noodzaak van opleidingen. Dat hoeft ook niet, want meestal vormt ons denken over deze zaken geen probleem. Maar als het dat wel doet, dan zou je eens na kunnen denken over je denken over de organisatie, werk, of functies. Dus dat is de eerste reden waarom filosofen harder nodig zijn dan ooit:

1. Omdat het gangbare denken over organisatie een probleem vormt

Wat je bijvoorbeeld veel ziet in organisatieland is dat mensen van de ene organisatie het lastig vinden om samen te werken met mensen van een andere organisatie. Er sluipt al snel een ‘wij-zij denken’ in. En dat is problematisch, vooral omdat de grote maatschappelijke vraagstukken vaak alleen op te lossen zijn door de vereende krachten van mensen van verschillende organisaties.

Een goed voorbeeld van het denken over organisatie is het standaardwerk van Gareth Morgan, Beelden van organisatie. Daarin worden verschillende beelden geschetst die we kunnen hebben van de organisatie, zoals een goed-geoliede machine, een levend organisme, of een complex systeem. Het punt dat Morgan maakt, is dat deze beelden niet waar hoeven te zijn, maar dat ze tegelijk wel ons gedrag en onze taal beïnvloeden. Als je de organisatie als een machine ziet, dan praat en denk je in termen van knoppen waar je aan kunt draaien en schakels in een proces. Maar als je het ziet als een levend organisme, dan zou je er wel eens veel zorgzamer mee om kunnen gaan.

2. Omdat mensen in organisatie hun eigen blinde vlekken creëren

Bovendien ontstaat er in organisaties nog een ander probleem: mensen hebben de neiging om hun manier van denken voortdurend aan elkaar aan te passen. Niet voor niets omschreef de Amerikaanse sociaalpsycholoog Karl Weick organiseren als het sociale proces voor het reduceren van meervoudigheid. De werkelijkheid is altijd op verschillende manier te interpreteren. Maar om te kunnen samenwerken, moeten we die meervoudigheid reduceren tot een eenduidige uitleg of verklaring. Dan kunnen we namelijk verder.

3.  Omdat organiseren een vorm van geweld is

Daarmee is organiseren een heel handig instrument om samen te kunnen werken. Maar er zit een keerzijde aan. We doen daarmee namelijk de veelzijdige en veelkleurige werkelijkheid geweld aan. We scheren alles over één kam. Nogmaals: dat is heel handig en praktisch, maar niet zonder gevaar.

Een voorbeeld van de gewelddadige kant van organiseren vinden we in het Toeslagenschandaal. Vanuit de behoefte van de organisatie en de maatschappij om fraude te bestrijden werden mensen die totaal van elkaar verschillen (de een had een foutje gemaakt op een formulier, de ander was opgelicht door het kinderopvangbureau, een derde had bewust gefraudeerd) over één kam gescheerd en bestempeld als fraudeur. Met alle gevolgen van dien. Dat is een vorm van geweld van organisatie, zoals Mieke Moor dat noemde.

Gezocht: dwarsdenker

En dus, omdat mensen in organisaties de neiging hebben om zich de meervoudigheid van de werkelijkheid te reduceren tot een zelfde soort denken, is er iemand van buiten nodig om ze op andere mogelijkheden van denken te wijzen. Letterlijk een dwarsdenker. Dit kan een kind zijn, een nieuwe collega die net uit de schoolbanken komt, een kunstenaar, een nar, of een filosoof. Die laatste heeft als voordeel dat hij ‘erop zit’. Dwarsdenken is zijn vak, zou je kunnen zeggen.

Dat wil niet zeggen dat filosofen altijd gelijk hebben, of dat ze wonderen kunnen verrichten. Ook filosofen zijn soms net gewone mensen, die net als andere ‘gewone’ mensen heel veel dingen voor waar aannemen en hun eigen voor-oordelen en voorkeuren hebben. Want anders hebben ze geen leven: als je alles voortdurend ter discussie stelt, word je gek. Maar door het besef van niet-weten en door een jarenlange training in verwondering, zijn filosofen eerder geneigd om vraagtekens te plaatsen bij datgene wat er gezegd of aangenomen wordt. Dat is een spier die je kunt en moet trainen, en dat is wat filosofen voortdurend doen: ze hebben een abonnement op de hersen-gym.

Waarom is dit belangrijk? En voor wie?

Waar filosofen (en dus organisaties) in die gym vooral profijt van kunnen hebben, is de hamer van Friedrich Nietzsche. Deze filosoof bracht betekenisgeving in verband met waarden, en sloeg er vervolgens lustig op los. Vanuit welke waarden geven wij betekenis aan iemand die een foutje maakt op een aanvraagformulier voor kinderopvangtoeslag: is dat vanuit wantrouwen, of vanuit vertrouwen?

Het gevaar van waarden is echter dat ze makkelijk gezegd zijn, maar moeilijk gedaan. Het is niet in de woorden die we gebruiken waaruit onze waarden blijken, maar in onze daden. Daarom moet je voortdurend de vraag stellen: waarom is dit belangrijk, en voor wie? In die zin moet je als filosoof altijd argwanend staan ten opzichte van alles wat gedaan en gezegd wordt, en zeker waar het organisaties betreft. Wij noemen dat in de organisatiefilosofie ook wel 'orgwaan', het argwanend staan ten aanzien van organisatie en (het proces van) organiseren: welke meervoudigheid wordt hier gereduceerd, en vanuit welke waarden gebeurt dat?